انعقاد خون چیست ؟

تیم تحریریه آسان تست
۲۶ بهمن ۱۴۰۱

انعقاد خون چیست؟

انعقاد خون، پروسه‌ای است که در آن خون از حالت مایع به حالت ژل مانند تبدیل می‌شود، که به این حالت لخته هم گفته می‌شود. این اتفاق معمولاً به هموستاسیز منجر می‌شود؛ یعنی توقف از دست رفتن خون از یک رگ آسیب دیده و تعمیر شدن آن. مکانیزم انعقاد خون شامل مراحل فعال سازی، چسبیدگی و تراکم پلاکت‌های خونی و همچنین بالغ شدن فیبرین می‌شود.

انعقاد خون عموماً بعد از هر آسیبی که ایجاد می‌شود بلافاصله در خطوط اندوتلیوم رگ‌های خونی شروع می‌گردد. قرار گرفتن خون در معرض فضای زیراندوتلیالی دو پروسه را شروع می‌کند؛ تغییرات در پلاکت‌ها و قرار گرفتن فاکتور بافت زیراندوتلیال در معرض فاکتور VII پلاسما که در نهایت منجر به تشکیل فیبرین چند شاخه‌ای می‌شود. پلاکت‌ها بلافاصله در محل آسیب پلاگ ایجاد می‌کنند که به این کار هموستاسیز اصلی گفته می‌شود. هموستاسیز ثانویه هم به صورت همزمان رخ می‌دهد. در این مرحله فاکتورهای انعقادی اضافه که بیشتر از فاکتور VII هستند به صورت آبشاری برای تشکیل رشته‌های فیبرین وارد شده و پلاگ پلاکت‌ها را مستحکم می‌سازند.

ناهنجاری‌های مربوط به انعقاد خون در واقع حالت‌هایی هستند که ممکن است منجر به بروز مشکلاتی مانند هموراژ (Hemorrhage)، کبودی یا ترومبوسیز شوند.

در علم بایولوژی توجه بسیار زیادی به انعقاد خون می‌شود. در تمامی پستانداران انعقاد خون شامل اجزای سلولی (پلاکت‌ها) و پروتئینی است.

خون منعقد شده مانند مجموعه‌ای ژل مانند است که در رگ‌ها زمانی که خون از حالت مایع به حالت تقریباً جامد می‌رسد، تشکیل می‌گردد. این یک عمل طبیعی است که از خونریزی بیش از حد بدن به هنگام آسیب دیدن جلوگیری می‌کند. اگرچه که لخته‌های خونی که در بعضی قسمت‌های بدن تشکیل می‌شوند و در مدت زمان معین به خودی خود حل نمی‌شوند، می‌توانند برای سلامت انسان خطرناک باشند.

همان‌طور که گفته شد به طور طبیعی، انعقاد خون به عنوان واکنشی به آسیب به رگ خونی ایجاد می‌شود. ابتدا، خون در یک مکان باقی می‌ماند. دو ماده تحت عنوان پلاکت (نوعی سلول خونی) و فیبرین (ماده‌ای رشته مانند و سفت) با هم ترکیب می‌شوند تا یک پلاگ پلاکتی را برای جلوگیری از سوراخ یا برش ایجاد شده تشکیل دهند.

زمانی که انعقاد خون در جایی که نباید رخ می‌دهد، به این حالت ترامبوس گفته می‌شود. همچنین به لخته خون هم ترامبوس می‌گویند. این لخته ممکن است در یک مکان بماند (که به این حالت ترامبوسیس گفته می‌شود) یا در بدن حرکت کند (که به این حالت امبولیسم یا ترومبوامبولیسم هم گفته می‌شود). مدل حرکت کننده این لخته‌ها بسیار خطرناک هستند. به طور کلی لخته‌ یا انعقاد خون می‌تواند در شاهرگ یا رگ تشکیل شود.

نشانه‌های انعقاد یا لخته خون و روش درمانی پیشنهادی برای آن بستگی به مکان آن و میزان تخریبی که می‌تواند به بار بیاورد، دارد. داشتن اطلاعات در مورد رایج‌ترین نشانه‌های انعقاد خون و فاکتورهای ریسکی مربوط به آن می‌تواند به فرد در شناسایی و حتی پیشگیری از ابتلا به شرایط خطرناک جانی کمک نماید.

خطرناک‌ترین مدل‌های لخته خون

هر لخته خونی که در شاهرگ یا رگ تشکیل می‌شود می‌تواند جدی باشد. در صورتی که به تشکیل یکی از آن‌ها شک داشته باشید باید فوراً به پزشک متخصص مراجعه کنید.

انعقاد خونی که در رگ‌های بزرگ‌تر بدن تشکیل می‌شود ترامبوسیس عمیق رگ (Deep Vein Thrombosis) نامیده می‌شود. لخته خون ثابتی که در یک مکان می‌ماند ممکن است به شما آسیبی نرساند. لخته خونی که از مکان خود جدا شده و شروع به حرکت در جریان خون می‌کند، می‌تواند خطرناک باشد.

یکی از خطرناک‌ترین لخته‌های خون زمانی است که یک DVT راه خود را به ریه‌ها پیدا کرده و در آن جا ماندگار می‌شود. این شرایط، که به آن امبولی ریوی (Pulmonary Embolism) گفته می‌شود نام دارد و می‌تواند جلوی جریان خون را گرفته و در نتیجه برای فرد مرگبار باشد. در واقع تقریباً بیش از 100 هزار نفر به صورت سالانه فقط در امریکا از DVTها و امبولی ریوی فوت می‌کنند.

به انعقاد خون شاهرگ‌ها در مغز سکته گفته می‌شود. لخته‌ها می‌توانند در شاهرگ‌های قلب هم ایجاد شده و منجر به سکته قلبی شوند. لخته‌های خون همچنین ممکن است در رگ‌های خونی شکم ایجاد شوند و در نتیجه فرد دچار درد و اسهال و استفراغ شود.

لازم به ذکر است که برای خانم‌ها دیدن لخته‌های خون در زمان عادت ماهانه جای نگرانی ندارد حتی اگر دچار به نشانه‌ها و علائمی باشید که در قسمت‌های بالاتر گفته شد.

ناهنجاری‌های انعقاد خون

شناخته شده‌ترین ناهنجاری‌های مربوط به انعقاد خون هموفیلیاست. سه مدل اصلی هموفیلیا از هموفیلیا A، هموفیلیا B و هموفیلیا C تشکیل می‌شود.

بیماری ون ویلبرند ((Von Willebrand Diseasef که در واقع به جز یک سری مورد خاص رفتاری شبیه به ناهنجاری پلاکت‌ها دارد، شایع‌ترین ناهنجاری خونریزی ارثی است که از والدین به فرزندان به ارث می‌رسد. در این بیماری، در فاکتور ون ویلبرند نقصی رخ می‌دهد که منجر به از بین رفتن پیوند میان گلیسوپروتئین ال‌بی و کلاژن می‌گردد. این پیوند در فعال‌سازی پلاکت‌ها و تشکیل هموستاسیز اصلی نقش حیاتی دارد.

در ناکارآمدی کبد(Liver Failure) تولید فاکتورهای انعقاد خون به اندازه کافی نیست و در نتیجه ریسک خونریزی در حین انجام عمل جراحی به شدت بالا می‌رود.

ترومبوسیز همان‌طور که اشاره شد تولید لخته‌های خون است. این لخته‌ها ممکن است آزاد شده و در بدن حرکت کنند و تشکیل امبولوس بدهند یا ممکن است انقدر بزرگ شوند که رگی که در آن هستند را مسدود نمایند. امبولی زمانی رخ می‌دهد که ترومبوس به حالت حرکت درآمده و به بخش دیگری از بدن منتقل شود. در این حالت ترومبوس در گردش خون مداخله کرده و ارگان‌های دخیل را از کارایی می‌اندازد.

فاکتورهای ریسکی

بعضی از فاکتورهای ریسکی افراد مشخصی را در معرض ریسک بالاتری برای تشکیل لخته خون قرار می‌دهند.

هر چقدر سن انسان بالاتر برود، شانس تشکیل لخته‌های خون توسط انعقاد خون در آن‌ها بالاتر می‌رود، مخصوصاً وقتی که سن بیشتر از 65 سال باشد. ماندن در بیمارستان به مدت زیاد، عمل‌های جراحی و ضربه‌های روحی می‌توانند ریسک انعقاد خون را در انسان به طرز قابل توجهی افزایش دهند.

دیگر فاکتورهای ریسکی نسبت به موارد بالا شدت کمتری دارند. در هر صورت، اگر نشانه‌های زیر را دارید بدانید که در معرض ریسک بیشتری قرار دارید و باید بیشتر از دیگران مراقب باشید:

استفاده از قرص‌های کنترل کننده بارداری یا هورمون درمانی
حاملگی
داشتن سرطان یا قرار گرفتن تحت درمان سرطان
داشتن سابقه خانوادگی لخته خون، یا شرایطی خاص مانند بیماری لیدن فاکتور V، سندروم آنتی‌فسفولیپید یا پلی سیتمی ورا که شانس انعقاد خون را افزایش می‌دهند.
مبتلا شدن به ویروس کووید 19

بعضی از فاکتورها به سبک زندگی افراد بستگی دارند که شامل موارد زیر هستند:

وزن زیاد یا چاقی مزمن
داشتن سبک زندگی غیرفعال و غیرمتحرک
کشیدن سیگار

نشانه‌ها و علائم انعقاد خون

نشانه‌های انعقاد خون با توجه به مکانی که لخته تشکیل می‌شود، فرق می‌کنند. بعضی از افراد هم ممکن است هیچ نشانه‌ای را تجربه نکنند. انعقاد خون می‌تواند در قسمت‌های گفته شده در لیست پایین رخ دهد:

شکم: لخته خون در این قسمت می‌تواند منجر به درد و اسهال و استفراغ شود.
دست‌ها یا پاها: لخته خون در دست یا پا ممکن است دردناک بوده و یا نسبت به تماس حساس شود. ورم، قرمزی و داغ شدن ناحیه‌ای هم می‌تواند نشانه‌ای از انعقاد خون در آن قسمت باشد.
مغز: لخته خون در مغز می‌تواند منجر به علائم مختلفی شود، با توجه به قسمتی از مغز که درگیر می‌شود. ممکن است این لخته‌ها باعث بروز مشکل در تکلم یا بینایی، عدم توانایی در حرکت دادن یا حس کردن بخشی از بدن یا حمله ناگهانی شوند.
قلب یا ریه: انعقاد خون در قلب باعث ایجاد علائم سکته قلبی مانند درد شدید در قفسه سینه، عرق کردن، دردی که از قلب شروع شده و به دست چپ سرایت می‌کند و همچنین تنگی نفس می‌شود. در ریه‌ها هم این عارضه موجب درد در ناحیه قفسه سینه، سخت شدن نفس کشیدن و بعضی اوقات خون سرفه کردن می‌شود.

تشخیص عارضه

نشانه‌های انعقاد و لخته شدن خون می‌توانند درست شبیه به دیگر بیماری‌ها باشند. دکترهای متخصص از تست‌های مختلفی برای شناسایی انعقاد خون و خارج کردن بیماری‌های دیگر از لیست اتفاقات مشکوک استفاده می‌کنند. اگر پزشک متخصص به لخته خون شک کند، ممکن است پیشنهادات زیر را به بیمار بدهد:

آزمایش خون، در بعضی اوقات برای شناسایی لخته خون استفاده می‌شود.
امواج اولتراسوند تصویر واضحی از رگ‌ها و جریان خون می‌دهد.
سی‌تی اسکن سر، شکم یا قفسه سینه، ممکن است برای تایید وجود لخته خون استفاده شود. این تصویربرداری می‌تواند در از بین بردن گزینه‌های دیگری که برای علائم بیمار وجود دارند کمک کند.
ام آر ای (MRA) یک آزمایش تصویربرداری مشابه با MRI است با این تفاوت که به صورت اختصاصی به رگ‌های خونی توجه دارد.
اسکن V/Q چرخش هوا و خون در ریه‌ها را بررسی می‌کند.

درمان

هدف از درمان لخته‌های خون، مخصوصاً مدل‌های DVT، جلوگیری از بزرگ‌تر شدن و یا آزاد شدن لخته است. درمان می‌تواند شانس ایجاد لخته‌های خون بیشتر در آینده را کاهش دهد.

درمان با توجه به مکان لخته خون و میزان خطرناک بودن آن انتخاب می‌شود. روش‌های زیر توسط پزشک متخصص برای مواجهه با این عارضه معمولاً اعمال می‌شوند:

دارو: داروهای ضد انعقاد، که به رقیق کننده خون هم معروف هستند، از تشکیل لخته‌های خون جلوگیری می‌کنند. برای لخته‌هایی که خطر جانی دارند، داروهایی تحت عنوان ترومبولیتیک می‌توانند لخته‌هایی که تشکیل شده‌اند را حل کنند.
جوراب‌های فشرده: این جوراب‌هایی که بسیار فشرده هستند می‌توانند فشار لازم برای کاهش ورم در ناحیه پا و جلوگیری از تشکیل لخته‌های خون را فراهم کنند.
جراحی: در این روش یک سوند (لوله بلند) را به سمت لخته خون می‌برند. این سوند داروهای لازم را به طور مستقیم وارد لخته می‌کند تا فرآیند حل شدن آن آغاز شود. در جراحی ترومبکتومی، دکترهای متخصص از ابزارهای مخصوص برای برداشتن لخته خون با دقت بالا استفاده می‌کنند.
استنت (Stent): در مواردی خاص پزشک متخصص ممکن است از استنت‌ها برای باز نگه داشتن رگ‌های خونی استفاده کند.
فیلترهای سیاهرگ بزرگ: در بعضی موارد، شخص ممکن است توانایی استفاده از داروهای رقیق کننده خون را نداشته باشد، در این صورت یک فیلتر درون سیاهرگ بزرگ (بزرگ‌ترین رگ بدن) قرار داده می‌شود تا بتواند لخته‌های خون را قبل از این که به ریه‌ها وارد شوند، گیر بیاندازد.

پیشگیری

با انجام دادن موارد زیر، می‌توانید شانس ابتلا به انعقاد و لخته خون را در بدن خود کاهش دهید:

انجام دادن فعالیت‌های فیزیکی روزانه
عدم استعمال سیگار
داشتن رژیم سالم و هیدرات نگه داشتن بدن
داشتن وزن مناسب
مدیریت مناسب مشکلات سلامتی مانند فشار خون بالا و دیابت
چکاپ مکرر در زمینه ابتلا به بیماری‌های مختلف سرطان

در صورتی که به وجود لخته خون در بدن خون شک دارید، باید به پزشک متخصص مراجعه نمایید. در صورتی که دردی در قفسه سینه، مشکل تنفسی و یا مشکل در بینایی یا صحبت کردن پیدا کردید، حتماً بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید.

اگر نگران ریسک لخته خون در شرایط بخصوصی هستید، مانند زمانی که در سفر هستید یا به تازگی عمل جراحی انجام داده‌اید، پزشک متخصص می‌تواند به شما اطلاعات بیشتری در مورد ایجاد عادت‌هایی که می‌توانند به شما کمک کنند، بدهد.

اگر می‌توانید زمانی که در حال سفر هستید راه بروید، باید مطمئن شوید که این کار را به صورت روزانه حداقل دو ساعت انجام می‌دهید. اگر به صورت هوایی سفر می‌کنید، پزشک متخصص ممکن است به شما پیشنهاد دهد که از جوراب‌های فشرده استفاده نمایید. می‌توانید فعالیت‌های تمرینی که باعث می‌شوند پاهای خود را در حالی که نشسته‌اید تکان دهید، انجام دهید.

اگر دارای لخته خون هستید، پزشک متخصص ممکن است پیشنهاد مصرف داروهای ضد انعقاد خون برای مدت زمانی معین را بدهد. بعضی از افراد ممکن است مجبور باشند که تا آخر عمر از این داروها استفاده نمایند. مطمئن شوید که درک کاملی از نحوه مصرف این نوع داروها و تعاملاتی که باید از آن‌ها دوری کنید داشته باشید. در ارتباط بودن با پزشک متخصص به صورت مکرر برای نحوه مصرف داروها باید جزوی از برنامه‌‌تان باشد.

لخته خون می‌تواند جدی و حتی مرگبار باشد. اگر می‌دانید که در ریسک لخته خون قرار دارید، می‌توانید با حرکت کردن، غذای سالم خوردن و داشتن وزن مناسب و دنبال کردن پیشنهادات پزشک متخصص در زمینه داروها و تغییر سبک زندگی، به خود کمک کنید.

سوالات متداول

1 – انعقاد خون چیست و چطور رخ می‌دهد؟

به پروسه تبدیل شدن خون از حالت مایع به نسبتاً جامد انعقاد خون گفته می‌شود. همچنین به خون جامد شده لخته خون می‌گویند. این اتفاق با کمک پلاکت‌های درون رگ‌های خونی رخ می‌دهد.

2 – آیا لخته‌های خون خطرناک هستند؟

اکثر لخته‌های خون به خودی خود خطرناک نیستند اما احتمال خطرناک شدن آن‌ها وجود دارند. عموماً لخته‌هایی که از مکان خود جدا شده و در جریان خون حرکت می‌کنند می‌توانند تهدید کننده جان انسان باشند.

3 – چه مواردی شانس ابتلا به بیماری انعقاد خون را افزایش می‌دهند؟

به طور کلی با بالا رفتن سن شانس ناهنجاری‌های انعقاد خون را افزایش می‌دهد. همچنین استفاده از قرص‌های پیشگیری از بارداری، حاملگی، ویروس کرونا و سابقه خانوادگی عوامل ریسکی این معضل هستند.